Je hebt de kiescampagne meegemaakt zowel in Kinshasa als in Lubumbashi. Waren er merkbare verschillen qua sfeer tussen de twee belangrijkste steden van het land?

“In Kinshasa heb ik deelgenomen aan de bijkomende vorming die de platforms EurAc en AETA daar hadden georganiseerd voor de waarnemers uit het Europese middenveld. Maar het viel me bij aankomst al meteen op dat vooral de verkiezingscampagne van president Joseph Kabila erg prominent aanwezig was in het straatbeeld. Kabila had dan ook zeer grote middelen om campagne te voeren. Hij domineerde ook in de media.

Mijn eigenlijke werk als verkiezingswaarnemer speelde zich af in Lubumbashi, de hoofdplaats van de koperprovincie Katanga. In Lubumbashi was de campagne van Kabila ook erg zichtbaar, maar toch minder dan in Kinshasa. Dat is ook niet zo’n grote verrassing: in Kinshasa moest Kabila veel meer inspanningen doen om kiezers te overtuigen dan in Katanga. Ook al zagen we in Lubumbashi toch veel mensen die uitdrukkelijk verklaarden dat ze wilden stemmen op ‘numéro 11’, presidentskandidaat Etienne Tshisekedi van de UDPS.”

Volgens de beschikbare cijfers haalt uittredend president Kabila een hoge score in Katanga. Heb je zijn populariteit ook op het terrein vastgesteld? Waarom denk je dat ze voor hem hebben gestemd?

“Van collega-waarnemers in Katanga weet ik dat Joseph Kabila heel hoge scores haalde in steden als Likasi en Kalemie. Heel wat Katangezen beschouwen Kabila als ‘één van hen’ en vinden het dan ook maar normaal dat ze op hem stemmen. In de provincie Katanga heeft Kabila ook een belangrijke medestander in de figuur van gouverneur Moïse Katumbi; die is erg populair bij de bevolking en hij gooide zijn gewicht voluit in de schaal om Kabila aan zoveel mogelijk stemmen te helpen. Ter nuancering moet ik wel zeggen dat ook opposant Tshisekedi in een stad als Lubumbashi heel wat medestanders lijkt te hebben. Met name de Kasaïens die daar wonen zagen en zien Tshisekedi als de man die president moet worden. Zij voelen zich in Katanga al te vaak met de vinger gewezen, uitgesloten en gestigmatiseerd. Maar onder de autochtone Katangezen leven ook frustraties over de ingeweken Kasaïens. Het gevaar voor vreemdelingenhaat en wederzijdse ressentimenten is nooit ver weg.”

Heb je tekenen van fraude aangetroffen in Lubumbashi?

“In de door mij bezochte stembureaus heb ik geen zichtbare fraude gezien. Of er in het plaatselijke ‘compilatiecentrum’ gesjoemeld is, valt moeilijker in te schatten. Het is zeker niet uitgesloten als je beseft dat Kabila in Lubumbashi toch wel heel hoge cijfers haalde. Opmerkelijk is dat de plaatselijke afdeling van de kiescommissie (CENI) verklaarde dat de stemmen van 51 van de ruim 1.440 stembureaus van Lubumbashi ‘verdwenen waren’. De CENI verwees daarbij naar het stemcentrum ‘Institut Njanja’.

Het klopt dat het Institut Njanja werd aangevallen door gewapende mannen die de stemverrichtingen daar wilden verhinderen. Maar na de feiten keerden de medewerkers van de stembureaus terug en werd daar opnieuw gestemd. Dat heb ik met eigen ogen kunnen vaststellen. Samen met een toffe Burundese collega-waarnemer, Pacifique Nininahazwe, tekende ik zelf de uitslagen op in het Institut Njanja. Ze hadden daar 20 stembureaus en wij konden de cijfers van 17 van die bureaus noteren. Volgens die cijfers gaven de meeste kiezers daar de voorkeur aan Etienne Tshisekedi. Toch wel vreemd dat net zulke uitslagen ‘verdwenen’ zijn, om het zacht uit te drukken.”

Wat met de onveiligheid in Lubumbashi op de verkiezingsdag? Denk je dat de voorvallen invloed hebben gehad op het verkiezingsresultaat?

“Wij kregen weet van een gevaarlijk incident met twee pick-ups die stembulletins vervoerden. Die wagens werden ’s nachts in brand gestoken. Het incident gebeurde in de wijk Bel’Air in de gemeente Kampemba. De plaatselijke bevolking was woedend omdat ze verkiezingsfraude vermoedde. Toen wij ter plaatse gingen kijken, zagen we beide voertuigen die nog nasmeulden. Er liepen daar ook veel opgewonden mensen rond die vanalles schreeuwden over fraude en die hun sympathie voor Tshisekedi niet onder stoelen of banken staken. Eén man toonde ons een deels verbrand bulletin dat al ingevuld was ten voordele van Joseph Kabila. Maar je kan moeilijk weten wie dat bulletin invulde, en op welk tijdstip.

De aanval van gewapende mannen tegen het Institut Njanja was een ander, nog ernstiger incident. Gelukkig konden de kiezers daar nadien alsnog stemmen, tenminste als ze niet veel te bang waren om zich er nog te laten zien. Alle respect voor de medewerkers van de stembureaus daar, die zeker doodsangsten moeten hebben uitgestaan op het moment van de aanval. Minstens één politieman kwam om het leven toen het Institut Njanja werd aangevallen. De aanvallers staken verkiezingsmateriaal in brand en smeten meubilair uit de schoolklassen die als stembureaus werden gebruikt.

Heel veel invloed kunnen die incidenten niet hebben gehad op de verkiezingsuitslagen in Lubumbashi, denk ik. Maar er kan wel gefraudeerd zijn in het compilatiecentrum, waar de uitslagen van alle stembureaus werden samengevoegd. Afhankelijk van de omvang van die fraude was er wel een groot effect op de uitslagen, mogen we veronderstellen.”

In de Oostelijke Provincie zou de bevolking volgens bepaalde analisten voor Kabila hebben gestemd bij gebrek aan alternatief, maar hem hebben willen straffen in het kader van de parlementsverkiezingen. Denk je dat een dergelijk scenario ook mogelijk is in Katanga?

“Het lijkt mij plausibel dat heel wat Congolezen op Kabila hebben gestemd omdat ze hem toch al hadden meegemaakt als president. ‘Better the devil you know’, zoiets dus. Op de uitslagen van de parlementsverkiezingen in Katanga heb ik te weinig zicht om sluitende uitspraken te kunnen doen. Zelf bracht ik een lange maar boeiende nacht door in een stembureau in het Collège Imara, een mooie school in het centrum van Lubumbashi. Ik herinner me daarvan onder meer dat diverse kandidaten van de oppositiepartij UDPS best veel stemmen haalden. Al dient eraan toegevoegd dat ook Gabriel Kyungu (Unafec) niet slecht scoorde. Kyungu is de man die tijdens de kiescampagne geregeld dreigende taal sprak aan het adres van de ‘non-originaires’ (Kasaïens) in Katanga. Zijn uitspraken waren soms heel extremistisch en stonden bol van de vreemdelingenhaat. Niet wijs voor politici die de hele bevolking zouden moeten dienen.”

Velen stellen dat het CENI-personeel slecht gevormd was. Was dit het geval in Lubumbashi? Was het CENI-personeel slecht opgeleid en niet behulpzaam?

“Ik kan me voorstellen dat de voorbereiding van het CENI-personeel te laat op gang kwam en te weinig intensief was. Maar in Lubumbashi passeerden we toch in diverse stemcentra waar ze op het moment van onze passage volop de ‘agents électoraux’ aan het vormen en informeren waren. Ik had de stellige indruk dat de vormers hun taak zeker au sérieux nemen. En ook de te trainen verkiezingsmedewerkers leken me ernstig deel te nemen aan de vorming. Mijn ervaring is dat de medewerkers in de stembureaus heel toegewijd waren en de ernst en het belang van de verkiezingen zeker inzagen. Ik heb veel respect voor de inzet van die mensen, in soms heel moeilijke omstandigheden.”

Welke indruk heeft de bevolking op jou gemaakt tijdens je waarnemersmissie?

“Ik zag toch veel mensen die sterk gemotiveerd waren om te stemmen en hun voorkeur uit te spreken. Een deel van de Congolezen is diep ontgoocheld over de voorbije ambtstermijn van president Joseph Kabila. Zij ervaren dat Congo veel te weinig vooruitgegaan is en vinden het dieptreurig dat er nog altijd geen volwaardige rechtsstaat is en dat de rechten van mens nog te vaak dode letter blijven. Een ander deel van de Congolezen loopt nog wel warm voor Kabila, dat dient ook gezegd. Het is geen zwart-wit-verhaal. Ik merkte bij velen, onder meer in het middenveld, wel een diep verlangen naar een machtswissel aan de top van het land. Presidentskandidaten als Etienne Tshisekedi (UDPS) en Vital Kamerhe (UNC) liepen daarbij het meeste in de kijker. Elke verkozen president zal uiteraard moeten bewijzen wat hij al dan niet waard is. The proof of the pudding is in the eating, zoals de Engelsen zeggen.”

Vonden de kiezers je aanwezigheid belangrijk als internationale waarnemer? Hoe werd je door hen gezien?

“Zichtbare vijandigheid heb ik nergens, maar dan ook nergens, ondervonden. Veel Congolezen vinden het volgens mij belangrijk en waardevol dat er ook internationale waarnemers aanwezig zijn, naast de tienduizenden Congolese waarnemers die we zeker niet mogen vergeten of onderschatten en naast de talloze getuigen die de politieke partijen het veld instuurden. Je merkt wel soms verbaasde of nieuwsgierige blikken als ze buitenlandse waarnemers zien arriveren. Maar dat is een normale, gezonde nieuwsgierigheid. Wie de Congolezen kent, weet dat het meestal vrolijke, joviale mensen zijn die erg open staan voor contacten met Belgen en andere buitenlanders. Ik vond de vele contacten met de Congolezen – zoals altijd – erg prettig en verrijkend.”

Wat was de sfeer in de nadagen van de verkiezingsdag, in Lubumbashi en Kinshasa?

“Er hing zeker een – al dan niet ingehouden – spanning in de lucht. Niet iedereen lag daar wakker van de verkiezingen en de uitslagen. Veel mensen hebben andere katten te geselen: de dag doorkomen, aan eten geraken, een klein beetje geld verdienen. Maar het meer geïnteresseerde deel van de bevolking wilde heel graag weten wie de presidentsverkiezingen zou winnen. De aanhangers van Joseph Kabila hoopten uiteraard dat hun idool aan de macht zou kunnen blijven. Terwijl de oppositie vooral uit was op een machtswissel, logischerwijze in de figuur van Tshisekedi, die duidelijk de meeste stemmen van misnoegde Congolezen voor zich kon winnen.”

Denk je dat provinciegouverneur Moïse Katumbi een rol heeft gespeeld in de keuze van de Katangezen voor Kabila?

“Dat lijkt me plausibel. Katumbi heeft onder de elf provinciegouverneurs zeker een sterke reputatie. Hij heeft het voordeel een provincie te runnen die meer inkomsten realiseert dan andere delen van Congo, dat helpt uiteraard. Maar Katumbi is ook meer dan pienter genoeg om concrete projecten te verwezenlijken voor zijn provincie. Hij heeft ook eigen middelen die hem de kans geven om genereus te zijn. Katumbi’s aanpak loont en maakt van hem een erg populaire gouverneur in Katanga. In het verleden zagen sommigen Katumbi als een mogelijke toekomstige rivaal van Joseph Kabila. Katumbi zelf deed al het mogelijke om dat beeld te ontkrachten, wellicht ook met zijn eigen belangen en veiligheid voor ogen. Bij de recente kiescampagne leverde hij veel inspanningen om stemmen te ronselen voor Kabila.

Eerder dit jaar verklaarde Moïse Katumbi dat hij niet langer provinciegouverneur wilde blijven. Toch maar afwachten hoe dat evolueert. Misschien wil hij juist heel graag gouverneur blijven en rekent hij erop dat de grote sympathie van het volk dat mogelijk zal maken? Hoe dan ook zou Katanga het veel slechter hebben kunnen treffen met zijn gouverneur. Katumbi is alleszins een man die initiatief neemt en iets verwezenlijkt en die op sommige punten toch vooruitgang boekt. In die zin is hij een man die de Katangezen – en andere Congolezen – hoop kan geven.”

© CongoForum – Pascal Breyne, 19.12.11